Soms was er een aarzeling. Een kleuter op het strand

die met zijn emmertje uit wassen ging. Ik zei ik ben

niet vies maar toch bedankt. En hij: natuurlijk ben je

vies geworden, overal ligt zand. Ik werd ellendig

wakker. Op al mijn wegen nooit één teken maar

in dromen worden zij bij menigtes gegeven.

Ooit nam ik niets in acht, ik volgde de bekoring en

zij heeft mij niet meer thuisgebracht. Er is in heel

de wereld nergens vrede, geen vader die mij terug

verwacht, er is in heel de wereld nergens vrede.

Er was in mij iets opgestaan dat niemand wist te

temmen, het joeg mij op, beloofde mij een weelderig

bestaan. Begeerte, zei mijn vader, is de wortel van het

kwaad. Ik leerde dat het waar was maar ik leerde het

te laat, de uitgestrekte leegte vrat me op en heeft me

uitgebraakt. Er is in heel de wereld nergens vrede

geen vreugde die niet tegenstaat, er is in heel de wereld

nergens vrede. Dit is mijn overtuiging en ik zoek haar

tot op heden in een emmer aan een kleuterhand. Hij

nadert en ik zeg tot in den treuren nee bedankt.

de wolkenmassa jagend noemen

en uitwaaierend denken aan blauwzwarte mestkevers

die zich als mensen en zeehonden op de sterren verlaten

hoe de mestbol rolt, in een rechte lijn, hoe het verschil

tussen de vrijheid van de wil van mijn winkelwagentje

en die van de sterren om te schijnen berust in de aard

van de beperkingen, de wieltjes koppig noemen

als ik ergens met alleen maar stenen ben

probeer ik een van hen te worden

ruimte raakt al snel te vol

als er iets in zit wat zich kan bewegen

in deze kamer heersten de stenen al lang

voordat ik binnenkwam, het licht werd uitgeknipt

de deur dichtgedaan

heel stil lig ik onder vreemde lakens

sommige stenen zijn ook stil, anderen maken veel lawaai

in een ruimte waar ik als enige achterblijf

zijn dingen zoals ik ze met mezelf heb afgesproken

ze heft haar olifanten de muur op

hangt vogels met bomen aan het raam

zij is zelf zo'n vogel

met een boom

waar ze niet van los komt

ze blinkt de laatste spiegels op

in de hoeken

om achter kasten te kijken

haalt daarna de dag uit haar kleren

daar houdt ze van

ze hoort hem al

's nachts speelt hij piano met de klinkers

hij klinkt dan tot boven

hij klinkt dan tot haar binnen

zij laat zo lang

het licht op rood

grootmoeder is een laaglandfee

ze droomt over patrijspoorten

van rijstpapier, een oneindige rij

voorouders, parels in oesterkoffers

maar de schelpen werden schepen

de boten volgden het roer, een vrouw

volgde toen steeds haar man

vroeger ging het goed met grootmoeder

ze leefde gehurkt, als kleefrijst

op kleine stukjes grond

tussen munt en koriander

ze had twee waterbuffels, uren

om te praten

tegen de stilte, in de bijkeuken

vouw ik nu loempia's dicht

tussen mijn dijen ritselt ons verleden

op een brancard van bamboestokjes

soms hoor ik gewoon hier

soms hoor ik een ander, daar

tussen de dijken

Als de journalist Marcel van Roosmalen in zijn column ' Wielerkoorts in Remouchamps'

schrijft dat hij - op de dag dat de Boeing 737 uit de lucht viel

en langs de A9 op het verlengde van de Polderbaan in drie stukken brak-

heel erge kiespijn had en Ibuprofen slikkend

op diezelfde A9 naar zijn opdracht gereden werd

dan kan je je inleven want die dag weet je nog

dat was 25 februari 2009

en je ziet dat vliegtuig weer liggen, de brokstukken, je ziet het weiland

en de weg die daarlangs loopt, de reddingswerkers

en dan ineens zie je een kleine donkere auto

met achterin de journalist met zijn dikke wang

Als de biografieschrijver Anthony Sampson in zijn boek 'Mandela'

schrijft dat Mandela een paar maanden nadat hij werd vrijgelaten

-na een gevangenschap van ruim 27 jaar-

op een klein tv'tje de Nederlandse voetballers

roemloos in de achtste finale van West Duitsland zag verliezen

dan kan je je inleven, want die dag weet je nog

dat was 27 juni 1990

en je voelt weer de hoge verwachtingen, je ziet Rijkaard

die de West Duitser Völler in de nek spuugt, Gullit die niet in vorm was

en dan ineens zie je Mandela, zittend op een ruw katoenen bank

voor die kleine zwart wit tv, vermoeid kijkend

naar juist die wedstrijd.

Als ik vertel dat ik

-op de dag dat de kapers hun vliegtuigen in de Twin Towers vlogen

die ruim een uur later om de beurt zouden instorten-   

les stond te geven en net na schooltijd uit mijn klas werd geroepen 

om met het hele team naar de beelden op tv te kijken

kan je je inleven, want die dag weet je nog

dat was 11 september 2001

en je ziet weer die twee ranke torens, de vliegtuigen, de inslag,

de werknemers die bedolven onder een laag witte stof de straat op renden

en dan ineens zie je wat leerkrachten in de aula om een tv'tje staan. En je ziet dat wij niets wisten. Dat wij pas na de tweede inslag 

konden bedenken dat het opzet was.

het begint ermee dat ik een gedicht wil schrijven over een

aalscholver, zwarte zwijgzame pelikaanachtige

bijgenaamd waterraaf, aalscholver

voor het eerst dat ik van zo dichtbij een aalscholver had gezien

hier in Vlissingen, toen ik met jou stond te wachten op

de boot naar de overkant, we stonden onhandig

omstandig ons best te doen om te beseffen dat, om iets

dat onontkoombaar onbegrijpelijk is dan ook maar niet te willen

ook maar niet te hoeven begrijpen, ik begon

om me heen te kijken op zoek naar een beeld dat, dat

op een zwarte houten paal in het water had een even zwarte

aalscholver gezeten, ik zag hem pas toen hij zich los vloog

en weg vloog, ik had hem voor een paraplu gehouden

een paraplu, door een rukwind ontvoerd en verweesd

om de witte kop van de paal geslagen, ik probeerde

in de paraplu alsnog de aalscholver te zien, de aalscholver

die zojuist op de meerpaal zijn uithangende vleugels

had zitten drogen, waar ik meende naar een verwaaide

zwarte paraplu te hebben staan staren, genoeg, dit is

wat mijn aandacht trok, maar niet het soort beeld dat, dat

of het zich verschanst had, zich uit wilde stellen, buiten

schot blijven, er verdomme niks mee te maken hebben, hier

vandaan zijn, er niet zijn, geen beeld, dan maar niet

waar ben ik, terug in Vlissingen, op deze plek die nu

een andere is, boot en overkant zijn uit de vaart genomen

verderop stroomt het verkeer eronderdoor, er zijn

ook dingen hetzelfde gebleven, het begon ermee

dat ik een gedicht zou schrijven over een

aalscholver, zwarte zwijgzame pelikaanachtige

niet nu in de verte zogenaamd iets vluchtig waarnemen dat, dat

het dicht bij die paal laten

paal boven water

als bij ons thuis

als bij ons thuis een nieuw gedicht geboren werd

waste mijn moeder het op de hand

haalde het door de mangel

hing het daarna te drogen aan de waslijn

vader kwam thuis, keek er naar

en stak een sigaret op

wij gingen het nieuws verspreiden

ooms en tantes informeerden

naar lengte, vorm en titel

we kregen krentenbrood en limonade

de zon scheen langer dan normaal

huppelend omsingelden we het dorp

Anders

Te lezen

Op betonnen viaducten

Waar alles wat hij deed

Ongeremd en grenzeloos was

Niet begrepen worden

Verwijten, te kust en te keur

Zich nestelend

In zijn onrustige geest

Zijn somberheid

Vertaalde zich

In oorworm mimiek

En ongekende verzuring

Tot hij in een betegeld fietstunneltje

Onder de A-15 bij Barendrecht

Ongenadig mooi toesloeg

Met grote gespoten zwarte letters

Lazen de fietsers zijn anders zijn

Ik eet geen honing, ik kauw bijen

Wat je erft is waar je aan moet komen.
Een plek, een taal, dingen die getuigen.
Dit heet wat ooit een smidse was
in een dorp vol regen. Dat hier ooit
een man bewoog die leefde van en met

het vuur, ijzer kromde met zijn handen,
het blijft hem bij. Vuurtaal. Aambeeld.
De klank van hamers in een atelier
dat nu vol stilte staat. Licht lekt door
het dak. De wind giert door alle kieren.

Hier is hij het! Hier zal hij het zijn!
De jongen die hapert aan de bramen.
De man die breekt en davert en weet
hoe vol op een lier van leegte de eeuwen
kunnen trillen. Hier zal hij het zijn!

Van de verf de gedaante. Bereid tot alles.
Bereid tot veel. En alleen, tot op het laatst
alleen met een penseel van varkenshaar
dat op het linnen van de wereld
niets dan wonden hechten wil.

Babel Nu

Jan Willem wil ‘m medium gebraden

en na ’t dessert een bolknak met cognac

Romano slaat geen acht meer op de maden

en schraapt zijn kostje uit een vuilnisbak

Gerardus wil het nieuwste apparaatje

en Katja; mode van het duurste merk

Nawal begraaft haar uitgedroogde maatje

Vasil verliest zijn jeugd in mannenwerk

Andréas krijgt een Rolex van zijn oma

Rashid; een schijntje voor zijn rechter nier

Marina sleept een cruise uit haar diploma

Mei-lan verkoopt haar lijfje per kwartier

Er gapen tussen talloze verhalen

vaak kloven die geen tolk meer kan vertalen

Het regent.

De moeder roert appels

door de rode kool.

Het kind kijkt naar haar

verlegen koppige rug.

Het kind vraagt:

Besta ik eigenlijk wel?

De moeder luistert niet

ze droomt van een man

die haar  bloemen geeft

waarbij ze een eiland

in de oceaan verzint.

Besta ik eigenlijk wel?

vraagt het kind weer.

Er komen luchtbellen

op de plassen

het wordt een avondregen

zegt de moeder.

Bitter

Bitter smaakt het kind van de herinnering

Het liep verloren in het toverbos

Vol kaketoes en zilveren papegaaien

Vol elfen en naakte najaden

Waar efeben en centaurs met pijl en boog

Vlinders, wit als sneeuwpoppen,

Achtervolgen tot in het hart van de nacht.

Waar leeuwen vluchten voor lammeren

Waar soldeniers hun soldij verbrassen, en hun zaad

Plengen in de plooien van een jonge weduwe

Waar een koets, een calèche ratelt

Over kinderkoppen op weg naar een bal

In een door duizenden kaarsen verlicht kasteel,

En waar alle meisjes onder de zestien,

Naakt als biggen, op schapenvachten

Voor het haardvuur liggen. En wachten.

Verbrast hebben wij de jaren van onze jeugd

Niet beseffend dat de overvloed

In ons bloed niet zou blijven duren

Nu knarsen onze knoken als een fiets

Die staat te roesten in een schuur.

Eén keer willen we ons nog warmen

Aan het vuur van onze jonge jaren,

Voor we opgeslokt worden

Door de zwarte doos

Van de dood.

Ze vertelde me dat ze mannen opvrat als lucht
en ooit belde ze om vijf uur 's morgens
om te katten dat ze me zou komen doden
als ik ophield met chatten.

'Herkenbaar', dacht ik. Je moet zo'n duveltje nooit overschatten.
Een beetje exorcist denkt aan de afwas of aan vuilniszakken
als bozerzielen door zijn bloed stroopt. Toch: er was houvast
aan het ongewisse, het wedervaren van de sloop

van alles wat een mens kan missen of misschien ook maar de valse hoop
toch even straffeloos in Nabokovs vijver te kunnen pissen
voor het grijsgoed je herdoopt.

Hoe dan ook – er was die ene revolutie die nooit komt.
De straten hingen vol gas. We hadden allebei een masker op
en zij had Plath in haar tas.

Die ze me 's avonds voorlas, buiten rammelden buren op potten, pannen.
Zoveel furie in één lijf, zo gespannen dat de drank nog uitkomst bood.
En alle slangen op haar hoofd waren uit op de ontmanning
van het prinsessenlood.

De Grote Beer hing in de lucht als het kromzwaard van Damocles.
Schorpioenen raasden de straten door, razzia's, kreten. En aan mijn fles
hing haar mondje te sakkerloten. Bir, İki, Üç, Dört, Besz.

Amsterdam, ze wou niet op een fiets. Ik niet naar van Gogh.
Vind dat enge schilderijen van een bloemenslachter
met een strohoed op zijn kop. Schiphol, we kleven aan elkaar
als suikerspinnen in de regen. Mijn oeuvre
kan aan de wilgen met zoveel tegenlicht.

Hoop dat het goed met haar gaat. Ze noemde me haar kindje.
Toen heb ik haar meteen gewist. Een exorcist wordt nooit je vriendje
en weet je wat het is: dat ene lieveheersbeestje in de hel
met doodskoppen op zijn rug 
kun je niet uitlaten.

het is de mistmaand
zoals de Fransen zegden
men wroet de velden leeg
en laat de boomgaard rusten
in dunne kratten

vroeg legt de adem van het donker
witte lijnen op de tuinmuur
en op de magere takken

vrouwen slaan hun doeken om
en dragen mouwen
lijken vroom

de dunne lakens van geliefden
blijven gevouwen in de schuiven
door het luik van het balkon
vallen enkel reepjes licht

De hond met droeve ogen

spreekt meer dan zij

zij kijkt niet meer op

of om

haar kleren

al lang vergeten

hoe ze ooit bedoeld waren

en de geur als een deken

als een cocon

een staalhard harnas

hier komt niemand aan voorbij

de munten in het kreukelkarton

zijn voor hem

denkt ze

ze geeft hem vuilnisbakkenvoedsel

en krijgt warmte

ze neemt de munten

en koopt meer warmte

in vloeibaar

en het vermogen

weg te gaan

dagdroomreizen

reisroezen

roesdromen

het ritme van de treinen

doet de vloer trillen

en zij beeft mee.

Het hoogste doel is dat de wereld niet uit elkaar valt.

Dat wil niet zeggen dat alles harmonieus moet verlopen.

Dat maakt mij niet uit.

Ik heb geen mening over de avond.

Ik veroordeel andere mensen niet.

Alleen mezelf.

Ik ben alleen met mezelf bezig

omdat ik bang ben dat ik uit elkaar val.

Ik moet corresponderend gedrag vertonen.

Ik moet zorgen dat mijn gezichtsuitdrukkingen

overeenkomen met wat ik zeg.

Misschien zou het beter zijn als ik me echt

met andere mensen bezig hield.

Maar ik heb niet genoeg interesse in andere mensen.

Het heeft geen nut om met mezelf bezig te zijn.

Het heeft geen nut om met anderen bezig te zijn.

Soms zie ik iemand die hetzelfde is als ik.

Dan zie ik een vermoeidheid

die onderdrukt wordt met

enthousiaste klankuitstotingen.

Als ik dat zie ben ik blij.

de dag dat stacey terug kwam
hebben we niet in hoofdletters geschreven
ik heb haar opgehaald
we hebben chinees gegeten, en zijn naar bed gegaan.

pas later heb ik me bedacht
wat een diepe indruk die dag op haar gemaakt moet hebben.
ik bedoel: alsof je hoofd een minuut lang
onder water gehouden wordt, en dan opeens losgelaten.

dat je uit het water schiet
met een rood hoofd, spartelende armen. dat de waas wegvalt. dat je,
zelfs al ben je het water uit, nog niet goed durft te ademen.
dat je de lucht eerst moet proeven.

de dag dat stacey terug kwam
heb ik de hele tijd gedacht dat ik haar moest vragen
hoe het er was: of ze geslagen was,
of ze vrienden had gemaakt. of er meer mensen zo konden schreeuwen als zij.

maar ik vroeg niks
en ze heeft haar mond gehouden. we hebben de wekker
op zomaar een uur gezet.
ze heeft me welterusten gekust, twijfelend, trillend.

De dood heeft het koud onder je ruime huid

hij slaat je vel begerig om zich heen

verstijfd zie ik hoe ze jou weghalen

Alleen je afdruk blijft achter in ons bed

het kussen nog warm, de dekens lauw

wacht ik wanhopig in je geur

Op het nachtkastje je mok nog halfvol

het washandje waarmee ik je mond

voor het laatst voorzichtig afveegde

Waarom gebeurt er niets?

de zon schijnt vrolijk in de kamer

beneden hangt je jas aan de kapstok

Paddenstoelen zouden uit het washandje

moeten schieten, je mok zou moeten splijten

er zouden motten uit je jas moeten vliegen

Het strand lag er verlaten bij, toen we te diep de zee in liepen. Iemand verwisselde eb en vloed, onze rubberen laarzen stroomden vol en niemand wist dat er meer nodig is om te zwemmen dan twee zatte armen. Bij zonsondergang werden we wakker aan de zeelijn, met schuim op de lippen, schelpen vastgeklit in haren en één dode kwal, die we in stukjes hakten. ’s nachts keerden wij landinwaarts, met gescheurde broeken en de gsm van iemand anders. De kermis op het plein flikkerde een warm welkom. Het land van verloren jackpots, kromme geweren en vislijnen zonder lokaas, waar mechanische karretjes vrolijk de horror passeren.  Er wordt gevochten in de massa, er wordt gekotst achter schermen.  We ontwaken tussen muren, ruilen geld voor bontjassen, zoeken koffie als ontbijt.

Het was de eerste dag in een lange reeks dagen. Van de meisjes met de gekamde haren die allemaal hetzelfde konden lachen, heb ik niemand overgehouden. De jongens die het eerst seks hadden, zijn nu alleen. Ze wonen op kamers, schrijven boeken, roken teveel. We staan met lege handen als we vallen, en de zee is geen handvat.

Zonder popcorn hadden we het niet gehaald.

Vandaag dacht ik de grote man te zien.
In de boekhandel, waar ik weer eens niets
te zoeken had, was dat: op zijn grote voeten
leek daar de grote man te staan.

Ik liep al op hem toe, wilde hem bedanken
voor zijn oorlogsverklaring indertijd
en vragen naar de stand van zaken
nu we allemaal tien jaar verder zijn.

Maar hij was het niet.
Het was een andere man,
met dezelfde grote gestalte
maar een zachter gezicht.

En zonder  belangstelling
voor poëticale polemiek.

ik wierp in mijn zesde levensjaar een dobbelsteen

bovenhands tegen het voorhoofd van mijn broer.

zijn derde oog opende zich:

hij voorspelde mij dat ik nu echt in de problemen zat.

een elektronische horoscoop voorspelde dat

mijn broer om het leven zal komen bij een motorongeluk,

ik zal dit leven het karma van vorige levens onschadelijk maken.

terwijl de motor van mijn broer zijn glans verliest,

poets ik de lampen voor de toekomst.

we bespreken het krimpen en groeien ervan,

ik zwaai hem uit,

bel dat hij onderweg is.

iedereen heeft een mes:

Joseph Franz heeft een roerstaafje afgevijld

Von Brucken Fok zijn nagels

Charms is de verzengende turbovernietiger (mes + aansteker)

iedereen zit bovenop het klimtoestel

‘oorlog is kapot erg’ zegt Von Brucken Fok en spuugt een gekliefde zonnepitschil uit

‘mijn neef is naar de oorlog gegaan,’ zegt Charms plechtig

‘welke oorlog?’ vraagt onze Franske

iedereen kijkt hem vuil aan

‘er is maar één oorlog, wat, ben je een baby ofzo?’ zegt Von Brucken Fok

‘Franske is een ukkiepeuter,’ concludeert iedereen

iedereen bevoelt in de broekzakken heimelijk de wapens

de meisjes op het muurtje, die praten over heel andere dingen, zoals kernfusie,

maar bedoelen hetzelfde

Vandaag ben ik naar het museum geweest

Ik vond het er zeer interessant

‘k Heb veel hoogst bijzondere benen gezien,

Doodgewone, en benen van stand

Benen met panties, en benen met broeken

Benen met rokken, te kort of te lang

Aardige benen en bleekwitte staken

Benen, vermoeid, enthousiast of doodsbang

Slepende benen en benen die draalden

Benen met knieën, gebobbeld of rond

Benen die onbezorgd leken te zweven

En benen die stoempstampten over de grond

Benen van dames en benen van heren

Netjes gestreken of slonzig van snit

Met voeten gestoken in open sandaaltjes

Of schoenen met gaatjes, strak in het gelid

Lederen veters en rubberen hakken

Bollende kuiten en enkels van zij

Ja werkelijk, 't was een unieke collectie

Wil jij misschien ook een keer mee met mij?

(Op het ritme van De Kapellekensbaan)

Ge veegt met de mouw over uw hand de asem op tot ge blinkt

in de spiegel. Ge strekt uw nek en plooit uw kop tot toonbaar

materiaal en ge begint aan uw schets. En ge twijfelt en ge zucht,

want ge vraagt u af of ge een artist of een narcist zijt, en ge kijkt
gedurig in de spiegel en uw vrouw zegt, Ge zult uzelf nog beu

geraken voor dat portret af is, moet gij nu echt zo dikwijls kijken?

Ge pakt uw palet en uw tubes en ge knijpt een kleur uit
voor elke -ist die men op u plakt: koudgrijs voor de moralist,
lampenzwart voor de anarchist, en ge mengt alle tsjoepkes verf
op uw palet tot een groezelig bruin voor de viezentist, en aan de rand
houdt ge een klodder rood over voor de communist. Dat kleur
komt zeker van pas, zegt uw vriend de schoolmeester, want ge hebt u

gesneden bij ’t scheren zie ik, en uw ogen zijn ook wat doorlopen,

en ge wilt toch schilderen gelijk een realist?

En uw vriend de journalist komt achter u staan, Ik vind dat

precies toch meer werk van een kubist, zegt hij, Maar gevels

schilderen, dat was uw specialiteit! En als ik goed kijk

is uw één oor kleiner dan uw ander. Dat is omdat ik aan die kant

niet goed hoor, zegt ge, en ge voegt er stillekens aan toe: Zeker

niet als gij daar staat.

En ‘s avonds zijn ze allemaal weg want de drank is op en ge kijkt

naar uw half geschilderde kop en tegen uw vrouw zegt ge
dat ge een portret zoudt willen schilderen dat meer is dan een afbeelding

van uw gezicht. Een portret dat onder uw coiffure uw gedachten laat zien,
Wie gaat daar naar willen kijken, zegt ze. Een portret dat onder uw vel
laat zien wat ge voelt, en in de kantlijn alles wat er weer niet in de gazet staat,
kortom de hele waarheid, en uw vrouw giet koffie op en zegt,
Legt uw palet dan neer en schrijf nog een boek.

En ge zucht en ge vraagt u af waarom ge niet kunt kiezen
tussen de pen en het penseel bijgot. Och gij zot, zegt gij nu bijgot?
zegt uw vrouw, Gij waart toch een atheïst?

Maraboet had een jonge broer in het paradijs,
waar school en werk verboden was, maar waar hij volop
mocht eten en slapen, zodat hij lange brieven had geschreven
over de wonderlijke zeden van de noordelijke volkeren.
Maraboet, wiens ogen besmeurd waren met modder,
die de smaak van vermolmd hout op zijn lippen droeg,
riep tegen de menigte verzameld voor zijn hut:
Er moet een optocht komen, voor alle slachtoffers
van oorlog en hekserij, een protest tegen de dader,
tegen zijn wreedheid, zijn willekeur,
zijn slachtoffers zijn ontelbaar en overal!
We houden een stille tocht tegen de dood, die misdadige
ademstopper, die smeerlap van een ogenbreker,
zijn geweten is zo koud als het meer van Bamafélé.
We beginnen in Tambacounda, we lopen via Bamako
naar Koudougou en verder nog, de wereld rond,
terwijl onze tocht zal zwellen en zwellen,  
o alle mensen op aarde zullen meegaan met onze tocht,
we zullen de aarde omkransen met mensenkransen,
en het schuifelen van onze voeten zal aanzwellen tot een bulderen,
het lawaai van onze stille tocht zal verschrikkelijk zijn,
wij zullen oorverdovend zwijgen tegen de dood
tot die schoft zich afvraagt waarom niemand nog lacht
om hem te kleineren, waarom niemand hem vervloekt of uitdaagt,
en zelfs dan zal hij ons op de schouder tikken,
en de onschuldigen zullen neerzijgen zonder laatste woord,
zonen en dochters, vrienden en geliefden,
geen jammerklacht zal over onze lippen komen,
zwijgend zullen wij vallen, voor alle doden sinds het begin,
voor de geesten van onze voorvaderen,
voor mijn broer die zich heeft opgehangen van geluk.

Ik dacht dat vanavond een feestje zou worden. Of een begrafenis.

Iets met thee en voorgeschreven gedrag en op tijd weer naar huis.

Maar het wordt een aanklacht.

Ik kom de boel verpesten.

Dat ben ik, daar achter het randje van de deur,

glazig kijkend naar dingen die jij belangrijk vindt.

Het waait net te hard voor de jas die jij aan hebt en je hebt wel een sjaal maar die ligt thuis.

Dat ben ik met een cadeau dat je al hebt maar mooier en nee,

ik hoef geen thee, ik plas het toch weer uit.

Ik ben hiervoor op cursus geweest.

Je kunt dingen doven door te lachen als een stervende hond.

Ik staar terwijl je praat naar je neus, omhels je en fluister:

'Ik vind je een moedig mens'

Is je zolder opgeruimd, je belasting op orde, je partner nog trouw?

Mag het knagen, mag ik er aan trekken als het draadje van je trui?

Ik ben de verpester en wat ik zeg is waar.

Mag ik alleen uit de gangkast bij gelegenheden als deze?

Wanneer wij hebben afgesproken te doen alsof we samen zijn

door de stoeltjes heel dicht bij elkaar te zetten.

Bijna niemand is gekomen met zijn eerste dan wel grootste liefde.

De toekomst wordt niet beter, de kussen niet zachter.
Je huis is al jaren niet schoon.

De manier waarop je je leven mist, dat dat je leven is.
De persoon die je speelt als er een nieuwe liefde in het spel is, dat is niet wie je bent.

De mensen die jonger zijn dan jij doen de dingen die jij had willen doen.
De mensen die je haat zijn beter dan jij.

Dit zijn je vrienden.

Dit is geen generale repetitie.

 Ik ben de verpester en ik weet waar je slaapt.

Er waren er die het werkelijk niet konden:

het touw was te sleets, het gif te flauw,

de trein was te traag, de toren te laag.

Dat water daar? Een kikkerpoel!

En uiteraard was de geliefde weer eens

veel te liefelijk, te lijfelijk aanwezig.

Al dezen bleken snel gedoemd om op te geven.

Er waren er die onvoldoende hadden geoefend

en nooit iets anders, iets mooiers hadden gekend

dan het charmante getreuzel van afscheidnemen.

Zij wuifden als gekken, bleven maar handkusjes

werpen naar wie allang uit het zicht was verdwenen.

Er waren er die stante pede iets verlangden:

een knappe hoer, iets fraais van Fra Angelico

of Liebster Gott, wenn werd Ich sterben.

Zíj haalden de eindstreep, gingen als eersten.

De stofzuiger nam ik mee. Omdat hij stiller is

lichter en ook bij u alles opzoog tot ge weg waart.

Omdat in de kern alles nog leeft: dode huidcellen

haren die niet grijsden, vergruisde tabak, kattenvacht, as

uw geur die nu mijn huis inblaast en die ik adem.

Omdat ik (elke keer dat ik het snoer uittrek) zie

hoe ge een stickie rolt, hoe de kat u kopkes geeft

ik u nog eens door de haren wrijf.

Omdat ik stillekes hoop (elke keer ik de aan-

en afknop induw) op een wedersamenstelling van u.

hij geeft geen richting aan zijn voeten

zijn armen marcheren niet

zijn hoofd deint op de tred

van slungelig bewegen

gedraaide das om dunne nek

hangt wapperend uit open jas

zijn overhemd verschoten

hardnekkig scheen de zon

gordijnen schuiven zich opzij

deuren klikken vlug hun grendel

hoofd en handen tellen geld

op kont en in de kluis

zo gezien gaat hij zijn weg

geschuifeld door zijn voeten

waar is zijn thuis gebleven

zou hij weten dat hij wist

De wolken hebben pootjes

en grazen in het blauwe gras.

Een schoorsteen steekt scheef

uit het rode dak, de rookpluim

buigt schuin om de koperen zon

de hoogte in. Lieveheersbeestjes

kruipen door glutonlicht, waarin alles

niets weegt. Hier heeft mijn

hoofd gewoond, toen de wereld

nog in een jampot paste. Geen ladder

om eruit te komen.

Hoe hef je aan op volgekliederd blad?

Pa en ma of toch maar lieve? En dan?

Wie je was, wat op je pad, waar week het af.

Schrijf staand, het decor onaangetast. Kreuk

papier, grijp terug op symboliek, pathetisch past.

          Lieve mam en pap

          er lopen scheuren door mij heen

          mijn zin is doorgekrast. En klad

          hoort in de prullenbak.

Dat is een goed begin. Het einde

schrijft zichzelf—stoel getrapt,

zwaartekracht, nek geknakt en dat

is dat.

Naast de markt in Rissani 

ligt de ezelparkeerplaats 

Ezels staan er zoals voorgeschreven 

droeve omtrek, gelaten stroefheid 

Ik denk dat ze je verkleed hebben 

want jij wilde niets liever dan 

bruine borsteligheid en een witte,

zwangere buik om vertederde klopjes

op te ondergaan 

Soms word je geparkeerd en verlaten 

Soms hoef je niet te sjouwen, is er geen 

touw dat voor jou beperkingen bepaalt

Dan voldoet een blinde muur van een schuurtje 

wat regen en tegenwind 

Vanuit je gedrongen lijf

geef je deuken aan de lucht

Uit gewoonte begiegaag je 

de troosteloosheid van de situatie

Je nukt wat onder je juk

en mag eindelijk berusten 

Ze trokken je dit pak aan 

En nu accepteren we je. 

zij schroeide haar veren aan wat zij ontgroeid was  

de mannen die spraken in gloeiende

kolen   de honden die blaften met bekken vol gruis

tegen haar met haar helder geluid

ze leeft op het uur van de dag van schijnbaar verloren

en neemt in vertrouwen een vogel

die zingt in haar tonen

ik ga met haar mee door het oog van de storm  

de stilte van ijskoude oorlog  

gewapende

vrede   tot de stilstand zich opheft   vergruist

tot eenmaal hun ogen  

verstopte oren   geopend  

tuiten van licht en gefluit

Vandaag voor het eerst sinds jaren
de zon weer op zien gaan. Flauw gedoe
met langzaam licht en vogels. Ik
wilde op tijd naar bed

maar voor de wijn ontdooid was was het half zes.
Enfin, ondertussen had ik een gat
in mijn shirt gebrand en stond mijn facebooktaal
op Afrikaans: 5 geleenthede hierdie week.

Wellicht is het nog het vermelden waard
dat mijn logeerhond alles onder zeek
toen ik thuiskwam. Godzijdank
heb ik laminaat

en waren mijn schoenen toch al aan vervanging toe.
In mijn asbak gloeit van alles
wat er niet echt toe doet.

De snelweg naast mijn flat
komt langzaam tot leven.
Meer kan ik er niet van maken.

De vrouw zit opgesloten
in de gedachten van de man.

Je hoort haar denken

als elke hersencel een ei zou zijn

jeminee, wat zou ik broeden.

Het liefst wil ze vliegen

zijn hoofd gebruiken
als nestkastje.

Maar zijn oren zitten dicht

zijn mond zwijgt.

Als hij al spreekt

zijn de woorden te smal voor haar.

het mes krast een groot kruis op de korst

zij wurgt het melkbrood aan haar borst

en snijdt richting keel witte hompen

die golven naar het lemmet

wij kijken naar de korsten. zij leest

onze gedachten, neemt het heft in de hand

en zet de korsten af, even snel en loodrecht

als de spade de graskant. wij happen

gulzig in de malse sneden. grootmoe slaat

een slordig kruis, sopt de korsten in de koffie

en slurpt haar kunstgebit uit het gelid

breed lachen onze monden perenstroop

Ik ken een man die op azijn en rauwe uien leeft

die in zijn hoofd napalm en kerosine heeft

met een gebit van roestvrij staal

waaraan nog bloed van honden kleeft

zijn borstkas is een loden deur

zijn haar gemaakt van prikkeldraad

een mitrailleur is zijn geslacht

wanneer hij door de straten gaat

hangt om hem heen een kruitdampgeur

natuurlijk mijden mensen hem

maar iets wat bijna niemand weet:

hij heeft een hele zachte stem

en dat hij elke nacht

gedichten schrijft.

het orakel had gezegd dat de naam

van het eerste schip dat ik zag

de naam van mijn nieuwe geliefde zou zijn

het eerste schip dat ik zag, vanuit de trein terug,

heette Elizabeth, het tweede Liberté

het derde Trouw

pardon, heet jij Elizabeth? vroeg ik aan

de vrouw die tegenover me zat  

nee, zei ze, ik heet Liberté

naar de boot van mijn vader

ik ging er in Utrecht uit, zij moest door naar

Den Bosch. blijf je me trouw? vroeg ik

maar zij zag het verband niet  

terug naar het orakel

reis naar Den Bosch, sukkel! riep het

in de trein kroop een klein meisje

op de bank tegenover me

ze keek me doordringend aan

ik heet Liesje, zei ze

en jij?

Op een avond

zei de jongen dat

het gras en de schurende sok

hem te veel werden.

Ik zei hem dat hij

het raam uit moest stappen

om voorbij het gras

en de sok te vliegen.

Je kunt ook slingers

boven de sok

en het gras

hangen, zei ik.

Ik hang slingers

boven de ergste dingen:

de dood van mijn vader,

incontinentie en

samengestelde gezinnen.

Als het gras en de sok

zich blijven verzetten

is de laatste optie

ze te strelen

vertelde ik de jongen.

Ik streelde laatst

mijn verlegenheid

sindsdien is ze zoek,

ik mis haar een beetje.

De jongen bedankte

en zei me later

dat op een ochtend

het gras en de sok

zich met hem hadden verzoend,

voor even

natuurlijk.

Het was een dag om licht te vergeten maar evengoed een dag om te dichten.

De appels gewassen en in tassen gedaan

het gezin uitgezoend mijn

gangen nagegaan.

De jonge kapster horen zeggen dat klanten vroeger rookten onder het knippen

en daarbij gedacht aan films waarin mooi wordt gerookt.

(dat ik zelf mooi rookte ooit)

Scholieren op de kade zien staan aan wie iets over scheepvaart werd verteld

de aannemer gebeld en daarbij gedacht dat ik automonteurs stoer vind

toch ovenfrites genomen.

Gedacht dat de aanblik van zwarte aarde me vruchtbaar maakt.

Uit de trein door tintelschemer een kleine strijkstok aangereikt.

Aan iemand gedacht en daarbij de oven voorverwarmd.

Een magere vrouw vaag zien staan in een waas van poedersuiker.

Laat ik verklaren wat hier gebeurt.

De verpletterende veelheid aan gebeurtenissen

maakt onze aandacht noodzakelijk

en onmogelijk. Waar gaan we naar toe,

wil de kleuter weten – alleen zij

kan het weten, want de buurvrouw slaapt.

Verdoofd door het onstuitbaar getinkel

van de windgong is zij neergevallen.

De waaischijf trilt en treitert, zodat

het zichtbare vliegtuig zich heel hoog achter

witte nevel verschuilt. En elke slag op het metaal

trekt een hommel dieper de lavendel in.

De atalanta kan onder dit geweld

nauwelijks zijn vleugels heffen, zodat

de onverstaanbare stemmen luider lachen

en de dijk op vluchten. Toch schuift de schaduw

schuchter door de slipjes – wie zou anders

de poort weer sluiten?

Zo schokkend is dit alles, dat onder

de rotanstoel het zwarte monster

aan zijn kabels rukt. Vruchteloos –

de druif blijft immers groeien, dus

hoe zou dan ooit het windconcert het bed

op kunnen maken?

Op een dag kwam mijn vader thuis en zei:

nu ben ik dood.

Wij legden onze lepel naast ons bord en zwegen.

Mijn vader hield niet van bekentenissen. Liever

reed hij met een tank door kathedralen

alsof het allemaal van hem was.

Maar nu kon hij het puin niet meer verdragen.

Niemand durfde in zijn zetel zitten. Niemand durfde

van zijn wijn te drinken. Boeken werden niet gelezen.

Het was te laat om hem nog aan te raken.

Hoelang zou dit duren? Ook mijn moeder wist het niet.

Koppig als hij was, kon hij dagen dood zijn.

Of doen alsof.

Het gaf niet wat anderen daarvan dachten.

Hij kwam niet terug. Zijn gouden horloge

ging naar mijn broer, zijn huis werd voor een goede prijs verkocht.

De dood mag ons niet verhinderen praktisch te blijven.

We bevaren de tijd als een naald

die over een grammofoonplaat glijdt.

We merken dat de stroom ons

langzaam naar het midden stuwt. 

We herkennen ons steeds beter in het

hondje dat aandachtig luistert naar

de stem van zijn meester die al lang

vertrokken is.

Hij baarde een vis op een sloep
en werd verhangen aan de mast.

Het moederschip huilde
liep over van warm water
waarin witte vlokken dreven.
Het zonk.

Het vaderschip voer verder over
de wereldzeeën, ving de vissen
de scholen vissen
en bracht ze aan land.
_

Talloze getijden later werd de code
van de zalm gekraakt
op het stenen aanrecht
achter het keukenraam
van het hotel.
_

Wij waren nog jong toen Hij wakker werd.
In de zomer ramden we onze gitaren
en zongen gospels op de Lijnbaan bij de Hema.
In de winter vlogen we naar Bonaire om
parels te zoeken op de bodem van de zee.

Wij waren nog jong toen Hij wakker werd.
Hij greep zijn beenderen bijeen
en zwom aan land.
Hij liep naar de balie van het hotel
en vroeg om de sleutel
van de keukendeur.

Je staat op de duikplank.

Hun stemmen als zonnespikkels

om je heen. Het is warm,

het water lokt.

Je gespitste handen krommen je lijf,

snijden de lucht, scheuren het water

en daar hang je; als een ongeborene,

in luchtdicht gezogen stilte, tot je adem

met beide vuisten tegen de celwanden bonst.

Bij je eerste hap lucht weet je het al:

ze zijn weg. Hun verdwenen stemmen

hebben suizende gaten achtergelaten. Je zoekt

en vindt natte plekken op de tegels.

Op dat moment begint het marcheren.

Van de mieren, onder je klamme vel.

HOEZO GEDATEERD?

Met ingang van belastingjaar 2011

wijzigt de terugbetalingsmogelijkheid

bij uw AEGON Lijfrenterekening.

Het is dan niet meer mogelijk om gebruik

te maken van de terugwentelingstermijn

van drie maanden voor de jaarruimte

én reserveringsruimte.

Schreeuw maar, beuk maar

alles wordt nieuw

de taal, de stenen tafels

én alle tien geboden.

U kunt de inleg die u in de eerste drie maanden

van het volgende kalenderjaar in uw

AEGON Lijfrenterekening deed,

niet langer in aftrek brengen

in het voorgaande kalenderjaar.

Dus de inleg die u doet in uw AEGON

Lijfrenterekening vóór 1 april 2012

kunt u niet meer toerekenen

aan het belastingjaar 2011.

Slik maar, stik maar

niets is nog heilig of veilig

dit is de taal van het verdampen.

N.B.

De terugwentelingstermijn van zes maanden

voor afstorting oudedagsreserve

en stakingswinst blijft bestaan.

Vader, je hoofd

ontveld, ontvleesd

is lang geleden aangespoeld

ik heb het tussen rotsen op een staak gezet

met uitzicht op het achterland (blind voor de golven)

in je achterhoofd ruist dag en nacht de zee

de dagen zitten als losse kiezen

in je kaken en tussen je tanden

gapen schrikkeljaren, je fluit

er de ijskoude wind van eeuwen tussendoor

gelaten, soms opstandig

maar altijd

op diezelfde langgerekte toon

waaraan geen eind lijkt te komen

en niemand haalt je daar weg

1

De instructies zijn kort.

De hemel is zoveel groter dan mijn hoofd

dat ik de maat niet snap.

2

Overal kom ik scheuren tegen, spiek ik hoe

zij schakelt, voorsorteert en praat

zoals veteranen zeggen dat ze onderweg veranderen

neemt zij vrijwillig slachtoffers mee naar huis.

Een tel gaat de kap omlaag: een avond maakt zich los

handen, huid, langzaam gras dat opdroogt.

Hoeveel willen hun oorlog werkelijk kwijt?

3

Hier mist het blauwzweem van winter

een uitgeknipt personage aan de zijkant.

Kijk! Als ik in te grote schoenen stap

wordt beweging een moeilijkheidsgraad.

Ze slaat haar armen om mijn middel, buigt

haar knieën in mijn knieën, we glijden

in slalom over een wit laken.

4

Ze voert de snelheid op

we luisteren cassettebandjes

ik draai me niet om.

je leerde me het hart

met één klap op het aanrecht 

uit ijsbergsla te slaan

hoe huishoudfolie 

langs je arm zonder plakken 

van de rol afscheurt

dat een lucifer tussen vingers 

ze lenig uit elkaar laat staan, wat handig is 

als je piano speelt

had ik mijn ogen thuisgelaten

in het water waar we lagen, zou ik je houtjetouwtje-

dingen laten uit mijn hoofd

te koud en nat 

om mee te nemen

blies je vast mijn wimpers droog

Deze koek van tubes en verfresten

dit bos van penselen, deze glasscherven

druipende proefmuren en bespatte vloer

"are the violence of life

chaos that inspires imagination."

In dit leven vol drank en drugs

onbevreesd bezopen mensen

staat de man die grijnzend zegt

"I am optimistic

(about what? vraagt de interviewer)

about nothing. I am optimistic

about nothing", en hij kerft

het rauwe vlees, de ingewanden

van zijn ziel onze zielen

zodat we vrezen onszelf in de plas

bloed van de gapende wond 

te verliezen.

Ik heb punaises door de vogeltjes geprikt

de kastjes zijn gepimpt met bordverfblauw

heb nog vanmorgen de tuin erop gewezen

dat je een voorkeur hebt voor zomerjurken

heb urenlang gewikt over de mijn eigen kleren

tot op de hurken, de buik, mijn elfendertigste

de kou heb ik de hoeken uit gedreven

met slepende viool en drank in de bonbons

het wachten is alleen nog maar op jou

met vrees in de koelkast achter de tompoezen

Wij die droomden

Groots en meeslepend te leven,

Te sterven een zeeman

Met een oeuvre

En een grafsteen door

Meisjestranen ingesleten,

Spoeden ons naar huis

Op de geur van

Slachtvlees met respijt,

Waar das Weib(!) ganz genau

Weet wat zij wil

Van jou:

Nog een kilo aardappelen

Voor sluitingstijd.

Wij twee herhalen niet meer.

Ik geloof niet in een convergerend heelal.

Kilometers onder de korst wist men het allang:

er bestaat een punt waarop de aarde roodverbrand zijn rondheid bewijst.

Zo zullen ook wij op een dag samenvallen op eenzelfde as:

amper man, bijna vrouw met een uniseks regenjas.

Wij twee kennen geen evenbeeld

uit aarde en klei zouden ze jou niet zijn.

Geen jaren in geen baard, niet het grijs op je boterhammen.

Die foto op de koelkast met je blik

die mijn rok aan mijn enkels denkt.

Ik heb een huid die enkel nog jouw vingers kent.

Die keer toen we de haas aanreden, in zijn ingewanden

de oorzaak van verdriet probeerden lezen.

We vreesden dat het nooit zou drogen.

Als je iets niet uitspreekt, is het niet noodzakelijk gebeurd.

‘Ons’ is een bezittelijk voornaamwoord, dat we evengoed kunnen zwijgen.

Een huis gebouwd uit taal met oneindig veel andere namen.

Het is moeilijk wonen in drie letters.

Er is zo weinig plaats.

Bladzij na bladzij sla je de nacht om

en kijkt met holle ogen in licht

dat je niet kunt zien bij dag.

Wie lang in waakstand staat,

wordt ziende in het duister. Slaap gespeld

als jeuk. Waar je krabt, verschijnen woorden.

Tijdelijke tekst onder vingertoppen.

Tot koel de morgen aanwoelt.

Als een kakkerlak lig je op je rug en zoekt

op de tast contact met jezelf.

K. gooit steentjes tegen je pantser.

Joseph, wat scheelt er? vraag je.

Zijn blik bekruipt je als koude een steen.

Water, ik wil water. fluistert hij.

Je vult een glas, reikt het hem aan.

Hij doopt zijn vinger, schrijft op een vel

van licht. Urenlang voel je aan zijn letters.

Alleen van kale reizen kom je thuis.

.

(Bij een beeld van Philip Aguirre y Otegui)


Wat je hoort en ziet! Iemand die
naar iets grijpt voor ie vertrekken moet.
De kalebas over de rug gegooid, holte,
iets wat inhoud geeft. Water dat zich
naar de omtrek van flessen plooit.

Wat je hoort en ziet! De roep van
de man in bijenwas. Gereuzel van zand.
Beton dat ons op doet stijven.
En niet te vergeten, niet te vergeten:

het knerpen van het krijt
in de machines van de wereld.

gedurfde keuzes konden we niet maken. ze hingen aan de haak

bij de wanten en sjaals, haastig ons te verlaten.

wij ontsnapten niet aan de middelmaat,

bouwden een huis waarin we ouder werden.

hun rode sokken lieten sporen na in de witte was.

op een roze wolk voor even, speelden zij krijger door de gang,

vraten onze voorraad op, scheurden bladzijden uit boeken

ongelezen op tafel. krasten het behang met stiften.

wij, uitgeput, vonden elkaar terug in verschoten zetels.

van hun verhalen verzadigd dommelden we in.

Om man te worden zal ik me bekeren, Vader.

In al jouw torens loop ik trouw de wacht.

Zoals jij te paard zit, zal ik.

Schuim op de lippen. Vonken uit hoeven.

Door kamers daveren zoals jij, Vader.

De billen van de kip op mijn bord.

De borsten druipend bij de zonen.

Vleugels en karkas voor het vrouwvolk.

Koningschap knettert in mijn knoken.

Jouw wet zal mijn wil zijn, vader.

Een goed heerser zal ik zijn

en vonnissen naar recht.

Door het land draven op de volbloed

van mijn lust. Recht in het zadel de akker

schouwen. Als ik jouw driften, vader,

stenig in de vette aarde,

juicht het volk wanneer de lente komt.

Landschappen

Wij luisterden naar boodschappen gekrast

in gescheurde muren, wij huiverden

onder een grijze, geperforeerde hemel.

Er waren landschappen die wij vermaalden,

zwerfhonden likten stof van puinhopen.

Er waren dagen die messen legden in lades,

doden schoven de nachten dicht.

Wij markeerden de wegen van onze aftocht

met bomen waarachter wij bevend hurkten,

ons bloed kleurde de schors en we huilden

met wat later syrische tranen genoemd werden.

Le paysan de la mer

de zoutwinner wacht op de ochtend. onder

zijn ogen weet de zee elk spoor van zout,

zilt verdriet op zijn gedroogd gelaat

zij trok weg. het water verdampt. hij harkt

het witte goud op hopen, schaaft piramides

uit de oceaan, oogst het zout in zijn brood

geen handen aan de ploeg, akkers niet bemest,

geen zaad tussen de vingers. geen boerin

die op hem wacht. alleen met zijn hark, enkel zout

elke avond op de kam van de marais de gloed

van gesloopte paleizen. hij opent de sluizen,

vindt morgen de schat van zijn zoutloos bestaan

Leiezicht

Iemand moet het toch zien dat de luchten

hier kathedralen zijn. Soms in de vrieskou

van de ochtend in een staalblauw koloriet

dan weer een woud van wollige wolken

in alle tinten grijs en blauw. Maar vandaag

schuifelen schaapjes gezapig het landschap

voorbij terwijl in hun V-vlucht de ganzen

schouder aan schouder de stilte verstoren

het zwellende water zich in de oevers verliest.

Langs de straat het geraas van een werkweek

blind voor het zachte violet van het achterland.

MIJN GENERATIE

Ledigheid dronken we zwart

en zuur als spaanplaat.

De dag van gister, witgekalkt.

Over onszelf gebogen, zaten we

onder tl-buizen aan tafel, vierkant

de dagen te vouwen tot oude krant.

Of wanneer de televisie sneeuwde,

keken we naar de kachel en rookten.

Somberheid lezend als een roman.

Ja, het viel niet te ontkennen.

We rookten als ketters

boven onze zelfbevlekking

en gebruikten geen deodorant.

Zwijgend vormden we het front

waarop de realiteit zou stuiten.

Hard, onverbiddelijk en duister.

moeder houdt niet van winnen.

ze kruist de spataders, slaat pagina’s om

in de rug samengebonden.

veel verdwijningen beginnen met iemand

die nagelbijt, zichzelf traag opvreet.

beurtelings spelen we, het lukt niet.

onze handen beven. vader blaft

dat die verrekte honden.

voor alles waar we niet in slagen

bestaat een drogreden die ook hun ouders.

achteraf speelt de tv, andermans leed

van alle soorten een beetje

de willekeur sust

en de kleuren. maar dan

nog even onze aandacht voor volgend opsporingsbericht.

Hem is iets onherroepelijks gebeurd.

Een scheur in zijn bestaan. Een lek

waarlangs hij leegloopt in zichzelf

en ademt in een leegstand zonder naam.

Het stucwerk kraakt onder zijn gebed.

De kalk verpulvert met de jaren.

Tot hij op de blote steen stoot.

Tot zijn zang het raadsel echoot

dat hem uitholt. Als een glasraam

licht zijn lichaam op. Het vijlen staat

in zijn gezicht. Voegen lossen vroeg

of laat. Onthecht gaan stenen zweven.

Dan knielt hij in zijn pij, vrij als een dier

in zijn vacht. Hij weet nog altijd niet

Ben ik de jager of het wild?

Alleen: dat hij hongert naar de jacht.

tussen Leiden
Sloterdijk
een man staart in een vinexwijk
zijn leven overpeinzend

het is niet oud en ook niet nieuw
een utopie van stenen
de regelmaat maakt dat de straat
niet lang valt bij te benen

ach ja de stad je bent er zo
dus waarom zou je zeuren
en bovendien zo 's avonds laat
achter gesloten deuren
een lampje aan en een glas wijn
het kan hier
best
gezellig zijn

je eigen auto kun je zien
vanuit het keukenraam
en ook die van de buurman ja
en ook die van het huis erna
de wereld ligt er rustig bij
een sneltrein dendert geel voorbij
op weg naar grote dingen

ik blijf hier achter en beleef
het leven in het klein
maar desondanks
verdorie
stop
de man schrikt op
het is even na drieën

wat zou je over grootsheid malen
als je je kind van school moet halen?

Boven aan Omaha Beach gijzelt

een rechtlijnig patroon de tijd,

versluierd in een vredig park.

Nauwgezet onderhouden

- wijds en groots - zoals alleen

Amerikanen dat kunnen.

De dood snijdt er royaal

messcherpe repen door

het glooiende landschap;

een fijnmazige stoplap in

kruissteek, op de knie

van de Normandische kust.

dat je hebt gezegd dat ze meer dan honderdtien zou wegen

wij haar te veel eten geven, heb ik, omdat je oma bent 

jou allang vergeven. nu heeft ze ons iets aangedaan

door weg te lopen met een man, die ons ten overstaan 

van iedereen vier weken lang heeft opgelicht en

voorgelogen, wat hij haar niet beloofde:

een 3D-televisiemeubel, en voor ons een nieuwe auto

waarmee we op vakantie zouden, maar pleite is ie, en zij 

is meegegaan, ik kan 't niet bevatten, ma, de liefde is wel over

de politie mag mij niks vertellen. ze kwamen gister melden 

dat we haar beter gauw vergeten, dat ze sinds ze 18 is 

't allemaal zelf mag weten, ik vraag je, ma, wat moeten wij 

verder, ik ben haar pa, heb ik iets fout gedaan, want eerlijk 

wat ze ook beweren, nooit heb ik haar met één vinger of iets

anders aangeraakt, ik ga zo hangen, ik moet weg, de dokter

moet mijn hand bekijken, die sloeg ik stuk van woede op een spijker

door de muur, maar ik ben 'n harde, ma, ook al zit ik in de knoei

en heb ik nu geen dochter meer, spreek je later, doei

er knettert een eenzame

brommer op de dijk

het is mijn oom die

terugkomt van zijn feest

de meisjes zijn

meer uitgelaten

in het dorp verderop

ik wacht

gespannen op hem

ik deel zijn kamer

zie het lichtschijnsel

tegen het plafond

toen hij wegging

schreeuwde hij

tegen zijn moeder

dat hij ging zuipen

en zoenen

en oma schreeuwde

dat hij stil moest zijn

voor die kleine jongen

als hij terugkwam

natuurlijk, maar zij

moest weten:

een beetje dansen

kon geen kwaad

hij had per slot

de week gewerkt

nu snurkt hij

en slaap ik niet

ik hoor nog steeds

die eenzame brommer

op de dijk

Van anarchie en anti

stroomden de monden over. 

Vrolijk en gebivakmutst

daagden we de orde

voor ons tribunaal

van goede doelen en klare taal. 

Waarheid was nog iets

dat we zonder meer in pacht hadden.

Gloeiende hormonen dreven ons

hoogdravend.

Help een paard achter me aan

in een smalle winkelstraat. Snel schiet ik

achter een kledingrek eindigt mijn demo. 

De staat was een dief en wij speelden verlossertje

eisten alle arrestanten onmiddellijk vrij. 

En mijn moeder maar bloemen brengen

toen wij krakend begonnen

met koppen kaalwieken in De Coup.

Onder kleerscheuren en op de mouw gespelde heraldiek

kladden we kreten: defesie is oorlog

(oh shit de n vergeten).

En toen was mijn vader vertrokken

en ik meldde mij even af bij de wereld.    

Het beetje troost te vroeg vergeven

verder niets bijgeleerd dan wrok

schuifelend in te krappe schoenen

getooid met scheefgevouwen steek

de toekomst drukkend als een ransel

vol met lood, op vogelschouders

hij staat grijnzend op de kade

hoed in hand en uitgerust

zijn jasje mist een knoop.

Ik heb mezelf op bedevaart gestuurd.
Twijfel opgeschort, verwachting aangegord.

Vooruit jij, één voet voor de andere
en door door door tot je de plek ziet.

Dan op de knieën. Maak je zakken leeg.
Wat heb je nog te offeren? Moet wel iets zijn

dat je zult missen. Voor minder heeft geen god
het ooit gedaan. Wat zeg je, je verstand?

Had je dat niet allang verloren? Kom,
geef op dat hart. Leg het hier neer, zeg hardop

wat in je hoofd zoemt en geen ander horen mag:
Dood iedereen, maar laat mijn liefste leven.

kijk nou, zegt ze, verdomd je draagt twee

linker sokken, ik moest toen nog mijn

short & shirt, nam verdoofd mijn tweede

nederlaag vandaag, ga maar gauw

naar huis en neem een tientje terug

ja, wij zijn twee linker sokken, vertel

mij liever niet van je parkiet, bespaar

me ook je caravan op winterbanden, je

reis naar verre landen, je winterhanden

Mijn vader leert mij een pijl en boog te maken

in het bos. De boog het touw de punt van de stok

tot in perfectie slijpen met een zakmes.

Ik geloof dat mijn broer er ook is, hij staat

op de foto in zwart-wit die ergens ligt.

Later leert hij mij lijden. Door bewegingloos

in een stoel voor zich uit te kijken naar iets 

wat ik dan nog niet zie. Ik wilde dat ik niet

naar de man had gekeken.

Er klinken orgelklanken uit het bos rondom

zijn schuur in het kaal. Muziek 

heeft mijn vader verlost maar ik kan

de natuur niet verdragen. Klassieke

klanken klinken als voetstappen

in een lege koude kerk.    

      
We zagen een boom om in de tuin 

door weilanden ingebed. Het verbaast me

hoe zacht en ruisend hij valt. Het kind in mij

denkt: de jaarringen niet tellen, niet tellen -

de ringen. Stukken bast liggen in mijn kamer

zwijgend te zingen. Ik word oud.

Waar zijn de foto's. Ik probeer 

een herinnering te wringen uit hout.

Laat niet voorbijgaan dit vuur dat hooi zoekt.

Ook wintertijd kan vonken slaan

in bevroren greppels. Sneeuw die niet langer

smaakt als brood, blijft sneeuw.

Wind blaast de dwarrel uit de straat.

De zon koelt en de weg kiezelt zich naar een einde.

Alleen een hond dweilt de keien af, keert weer

ondanks de schoppen en de stenen.

Daarom, laat mij de kilte likken uit je hand.

Voor jou haal ik splinters uit het licht.

Smelt mijn voet in je spoor. Wat is sneeuw

dan vlokken die samen wolken waren?

Laat al wat scherp is, dienen om tijd

tot duur te schaven, schilfers die nog krullen

in de vlam terwijl de as al waait

en wij de stoppelvelden maaien.

Wolfgang, Ludwig, Josepf en Franz

drinken Douwe Egberts.

Ze lezen zwijgend elkaars partituren,

luisteren naar de muziek in hun hoofd.

Ze knikken instemmend,

denkend aan eigen stukken.

Af en toe schrapen ze de keel,

als om iets te zeggen, maar zeggen niets,

uit eerbied voor de stilte

die hen als gelijken behandelt.

Ver is de afgunst, ver de koorts in hun hoofd,

de haast van hun handen naar het klavier.

Hoe futiel, vinden ze nu, een leven lang

klanken te willen dwingen

tussen vijf lijnen op muziekpapier.

Onooglijk smal lijkt de bandbreedte

van hun ontembaar verlangen

vergeleken met het wit van het blad.

Ze kijken elkaar aan, langdurig, ernstig,

alsof ze voor het eerst elkaars stilte horen.

Wat valt te verbeteren aan deze muziek?

Ze sluiten de ogen, drinken,

proeven rust die niet één wil verstoren.

Toen het huis een ruwbouw was,

liepen we zo in en uit de kamers.

Wind speelde voor behang, cement

had de warmte van steen en wij

ontwierpen ruimte door beweging.

’s Avonds schroefden we de dag

uit elkaar. We sliepen, ontwaakten.

Ons zelfbouwpakket voorzag

in variatie. We begonnen opnieuw.

Sleutels op deuren over. Onze dans

wervelde vrij. Tot iemand roerde

over een veilige plek. We doken onder

in gesteente en gepraat. We werden

stamelaars op sokken, dwarrelden

neer op onze vloeren. Nu liggen we

als stof. Ramen en kieren gesloten.

Om opwaaien te vermijden houden

we zolang mogelijk onze adem in.

Het kan alle kanten op, zegt hij en duwt de koffers
in de auto. Nog is de voordeur open;
nog is het wachten op zijn vrouw.

De krant plooit hij tot een boot, versterkt
de bodem met de sleutel. De berichten trekt hij
uit elkaar want de inkt is vet.

Hij had ook kunnen stoppen. Met een hoed op zijn hoofd.
Maar hij begint alvast te vissen, trekt de vinnen los,
gebruikt zijn vingers om de mond te openen.

Een kus die aan een touwtje hangt.
De overtocht die lang zal duren. Hij draait
de wagen om.

Station

vader en zoon

koffer op het perron

zijn schaduw verdeelt

afstand in zwart en wit

kerstlint op maat,

vrouw wikkelt zich

om echtgenoot heen

hij raakt haar nieuwe wallen aan -

twee sneetjes versgebakken brood

met zeesmaak

jongen sluit stevig man in de armen,

te weinig in aantal, protest buigt

de ouder

hoe bewijst zich in kudde een paard

zonder manen?

vader hangt zijn gitaar

als een pendelklok

aan zoons schouder,

klapt met zijn hielen

de schaduw dicht

en neemt haar mee

naar een andere onbesliste

oorlogsdag.

Ik zie aan hun koppen dat ze denken

dat ik iets tegen ze ga zeggen.

Maar dat doe ik niet.

Het is moeilijk en ook vreemd

om niet te praten tegen schapen

die dat verwachten.

Luister naar mij.

Ik ben moediger dan je kabaal.

Ik overleef de litanie van je klachten,

de kaakslag van je woede, de dreun van je pochen.

Je bulderen duld ik, je gezwets.

Ik ben de klank van een open hand,

de kamer van je inkeer,

het uitzicht over de daken.

Ik zinder en echo tussen zondagsklokken.

Warme zandweg ben ik,

bruidsjurk in de luwte van de morgen.

In mij voltrekt zich het smelten van sneeuw,

het waaien van stuifmeel,

de extase van bloemen.

Ingehouden adem op witte lakens,

eenvoud van gebaar.

Mijn vlag wappert boven het aangesneden brood.

Ik ben de triomf van Bach,

de troost van Schubert.

In de witregels van een gedicht

leg ik mijn vinger op je lippen.

Je zwijgen is mijn tederste antwoord.

Op tafel ligt mijn jeugd van stof, rag en as

foto's vijlen het eelt van verdrongen jaren

schreeuwen naar wat nooit vergeten was

de genadeloze wereld die mij baarde

Het fundament: twee mensen zonder licht

de vergroeiing van ventriloquist en pop

willoos fluisterde moeder zijn gedachten

met ijzeren vuist streelde hij haar gezicht

Strak stonden kleine marionetten te beven

de kroost als uitwas van zinloos bestaan

onze ziel een ruïne van ongewilde genen

een stamboom van littekens en weren

Ons huis woekerde in die droeve waan

als fungi waren ketting, kelder en vader

de verschrikking van zijn kille gebaren

de bestiale drift in zijn kloppende ader

Er was de stank van varken en moeras

broertje die vrede vond aan de haken

wellustige slachters bij bloed en kraken

een calvarie van vet en krijsend karkas

Zusje gaf zich op een uitgeteerde akker

aan zwart land, ongrijpbaar als de leegte

kraaien vonden haar, omarmt door stilte 

ze sliep in bij moeder tussen tor en kever

"Mooie tijden", hoor ik hem prevelen

terwijl ik drank in tandeloze kilte lepel.

Ik ben de jongen van de foto gebleven

zijn benjamin, zijn slaaf, zijn onteerde

Meedogenloos zal hij mij overleven.

Nee, dat was niet waar: ruggelings, tappelings terug je je huis in liep, naar later –

als een naijling, van voorvocht. Tijds dweil was jij. Sappig als het tijd was voor

dweilen. Droog en bonig toen het tijd werd voor meterkast. De wachtstand was

een zonde, in het donker bedreven door wie geen deurknop vond. Morrelens gek

werd jij, die toen al te zeer monds kast uit kwam, in elegante vormen, van dadadit

en dadadat: wetens fat, onwetens diender/dienaar. Ja, dat haalde je de koekoek,

die je d’r zelf ook was. Vragen zijn er om te smoren. Wie niet meesopt in het licht

van dags rotonde, dags monding en leegloop, dags spiraalsprong opsprong naar

heerstvolgend als een happen naar hoger honing, vindt in zijn web slechts droge

kruimels, gesloten blijft de korrel, de hagel treft ratelend hout, bloed alleen onder

je nagels.

                                     (Nee… daarentegen: dags rotonde als een beslagkom

waarin het brood des aanzijns rijst… O over kookten de kleren, uit bloesde het

leven… Het ooit is er als hooi geworden, het vergindst, verhiert, als speeksel bij

het zien van een oneindige maaltijd. Volstonds zijn daarde monden naar meer,

en het gapen na wildbraad is als een opening, een sluiting van zaken –

want onze afdracht was onze gave, onze doortocht was onze spagaat en onze
behuizing o ja gelijk een uiterwaarde…)

1

De dag staat leeg

op een paar lege woorden

(koop me, consumeer me, laat me waaien)

buiten mijn aanwezigheden proeft je tong 

de dorst uit mijn vergeelde mond, het vruchtvlees van mijn lust

zingt ego & je spaart je adem onder ogenstolpen in

een zelfbevlekte opblaasnacht. Bent u al donor, thans

van doodskus, droomland, zielenglans? En nu weer jij, want

de wellness-trend is overweldigend, het is mooi 

een mens te zien zoals hij was: verpakt

in folie, ijs, vergulde lucht, bewaakt door Boeddha

vol van dooierstorm, dolfijngezang.

2

Voor wie het wachtwoord kraakt

wacht de herinnering, verslikken echo’s zich

in de geluidskaart van het ooit, het zilt geslacht

dat hard als kokkels in de branding lag & zich

als meeuwenkuikens door ons voeren liet

met spiegels waarin wij, de watergoden

am Lenkrad der Zeit

leasen wij hun jongste zusters thans

om aan- & uit te kleden om wat naaktheid

doet met onze oude dag, een boze tong

bloedt rond de namensteen een brandmerk in een later

stromen dromen, ondervoede jaren samen tot wat water

dat wij waren, onbereikbaar

maar onbreekbaar spiegellicht.

3

De morgen maakt je borsten groter met gebaren

tot ze passen in het licht, je springt (de buik vol teddyberen)

van de klif – let op: dit is een hologram, een oefening

in wat je nooit meer ziet, verbroken en op wolk getaoeërd

reliëf van melk- & honingschijn, dit springen moet

op vlinders lijken & dat doet het, dartelend van bron

tot bron spant onze huid doorzichtig om

het ijle oog van onze gastheer, onze zon.

Je hakt spaanders fijn

wrijft een vuur aan

steeds iets ouds opnieuw te ontdekken,

je doet

slaat vissen in de grond

slapen gaapt aan tijdverspilling,

je doet.

Je leert humeurlezen

aan de hand van de zon,

je doet

tot het donker aanvalt.

Bij avond baad je bespied

in de stream

of consciousness

(sterren boren gulle gaten

in het verduisterdoek).

Je moet wat,

stroopt een vel af

ritst afgetrapte gedachten open

naar the great indoors

(de val voor het grofwild klapt,

een fotograaf stapt in verzwegen

beelden).

Ik ben de zwakste weggebruiker. Iedereen

rijdt mij te pletter. Maar als ik val, nooit

in herhaling, als ik val

kom ik nooit neer. Ik ben de stilte.

Laat jullie saunabezoeken, jullie handen

in andermans boezems, jullie agenda’s, jullie

computerproblemen achter. Volg mij

in de tijdloosheid. Ik zal allen

overleven. Ik zal mij keren als een beest

met reusachtige gezichten; Pilaren die omvallen

dwars op de mierenader van jullie bedrijvigheid. Jullie zullen

niet om mij heen kunnen, jullie zullen huilen,

zoals jullie nu al doen, maar oprechter.

Ik zal jullie legen als een broekzak vol verzamelde

onbenulligheden waaruit het leven bestaat.

Jullie nietszeggendheid, ik zal ze ondertitelen

met sprakeloosheid.

thunderball en ik op een rooftop -
grijs. donkere bass, dikke auto-tune.

muziek die soms alleen wat namen spuwt.
fancy! fancy! geen mens weet wat ’t betekent.

thunderball die de muziek harder zet
de barbeque aanwakkert. de eerste mensen arriveren.

sommigen hebben het hier ‘out there’ genoemd,
maar we zijn nog in de stad. we zijn er nog.

onze walmen zijn van ver te zien.

thunderball zegt het: dit is niet verdwenen
hooguit verborgen

verborgen rooftop party
fancy, roept hij nu mee,
fancy,
fancy, waar ben je.

ik flip de burgers alsof ik het antwoord weet.

ik heb de hel gezien in het pasgemaaide gras van de buren
alleen mijn haren zijn verbrand

ik huilde niet, ik zat stil toen de buurman naar buiten kwam
verdween achter de heg

klapte strak verpakt voorover in een kuil waar niemand
ooit geweten had

een lang vergeten taal sprak die pijn deed aan mijn oren
ik fluisterde genade

waar de hete adem van mijn vader mijn blote been beroerde
troost zocht in mijn daden

De vroedvrouw praat met mijn vriendin. Ik heb

straf vandaag, zit op een stoel niet te bestaan.

Houten baby’s op de plank slapen voor altijd

in een halve houten buik. In gedachten haal ik

alles uit elkaar, verzaag mezelf zodat ik pas.

De vroedvrouw schrijft iets op. Ik bewaar

haar borsten voor het plakboek in mijn hoofd,

zweef naar het plafond en kijk omlaag: de tafel

lijkt een beetje op een ei. Het kind in mij krast

grove dingen in het onbevlekte blad.

Voortaan delen we de meest intieme dingen

met volstrekte vreemden. Van deze gedachte

word ik sterfelijker dan ik was, een oud bestand 

in de prullenmand, bewerkt, vervangen, haast 

gewist. Als ik besluit dat het tafel-ei een nis is

uit een kloostergang, vertelt mijn innerlijke gids,

een Leidse psychiater met emeritaat: 'Je kijkt

niet goed, het is een zerk.'

Groot en zwaar troont mijn vriendin in haar rolstoel

niet scheef, niet rechtop, maar ineengezakt en opgepropt

het is blauwe shampoo die het zo mooi zilver maakt

zegt ze over haar grijze haar

haar voeten ergeren mij het meest, in zinloze schoenen

zo keurig naast elkaar

op het ritme van haar verhaal werk ik mij door haar keukengerei

en hoor voor de zoveelste keer hoe het is een grote liefde te beleven

dan het is mijn hart dat naar adem hapt en met droge staart

tegen mijn ribben slaat als een stervende vis

daar sta ik  met mijn overvloed aan bruikbare botten en pezen

te licht en ondervoed te wezen

het is niet bij een gebleven, zegt mijn vriendin

ik had vier grote liefdes in mijn leven -

Toen je me nodig had 
ik was er 
Toen de dood dichtbij kwam
je zag toch dat ik er was? 
Al heb ik zelf niets met verdriet 
en ben ik voor de dood nog niet bang 
de angst in jouw ogen zag ik
Ik troostte je
maar ik zei je nog zo:
Er zijn grenzen
laat het niet uit de hand lopen 
want daar hou ik niet van.

Laat me maar beginnen met je schreeuw, omdat de nacht

het zomergloren in je armen doofde. Op je hart het kopje

dat opzij knikte, als in de knop geknakt. Mijn ruiker lag

verloren op het poppenbed. Er klonk jong leven uit de gang.

Of nee, het is beter te beginnen met je trage voorjaarslijf

waarin het innig zwom en later ademde. De groei van

verse handjes uit het niets. We zagen prille voetafdrukken

aan je buikwand, toen ik kriebelde en jij om hulp piepte.

Nee, laat me eindigen bij het begin. De laatste sneeuw

was opgeruimd en 's avonds kwam je langs voor warmte.

Woorden, adem en bezeten armen die verstrengelden: zo

rollebolden wij van luid geluk. Zo schreeuwde jij het uit.

We komen eraan,

wij, de gehavenden, de uit onze coma ontwaakten,
de van onze beroerte herstelden, wij, de taalvergeters,
de constante fladderaars met onze Parkinson, wij,
de aan de dood ontsnapten, gevangen in onze dikke
witte kraag, wij, de verwarden en de ongeremden,
de eenhandigen, de verlamden, de bijna-
zwijgers die zelden meer dan ja zeggen,
de verkrampten, de stille beenslepende
doorzetters op de loopband.

We komen eraan,
wij, de inleveraars, de verarmden,
in onze rolstoelen, met onze
stokken, onze lange vuile
nagels, onze kwijldoekjes,
op onze driewielers, met
onze rollators en
galgenhumor.

Kom mee,
onze scootmobiels
zijn volledig opgeladen,
met drie uur energie.

Woonboot

We zaten op de woonboot van Jolanda.
Er kwam een man langs in een kano.
Hij legde aan en klauterde aan boord.
We lieten hem de boot zien en sloten
de deur van het vooronder.

We klommen in de kano en
maakten een tocht van een dag of vijf.
Toen we terugkwamen was hij overleden.
We tilden hem in de kano en duwden af.

Dat was trouwens best nog wel een klus.

Zo moe ben ik

Alsof ik van moeheid ben gebreid

Zo moe ben ik

Met naalden twee en dunne wol

Zodat geen moeheid wordt bevrijd

En toch nog door de gaatjes glijdt

Zo moe ben ik

Restjes blauw en geel en donkerrood

En hier en daar een stukje wit

Waarin de minste moeheid zit

Ach vond ik maar een losse draad

Geen seconde zou ik dralen

Om mijn strak gebreide lijf

Tot de allerlaatste steek

Volledig uit te halen

Zo moe ben ik

zomerdag

in mijn tuinstoel van augustus luister ik

naar de vijver van de buren, ruik ik houtskool

hoor teveel stemmen in de populieren.

tikken van lepels in een slakom

de catalpa is dronken van zon. vliegtuigen

schrijven hoog de zomer. een warme stilte

dreigt rond het huis. tuinkaarsen smelten,

het zout druipt van mijn zomerhuid

door de beukenhaag het geluid van glas,

porselein dat breekt, de buurvrouw gilt,

bliksemschicht. de stem van de buurman,

donderslag. onweer was voorspeld

Ik heb mijn mooiste kleren aan

De hoek van de straat begrenst mijn wereld

Gehurkt, met in de palm van mijn hand

Het licht, dat de zon weerspiegelt.

John leeft nog, Martin ook, net als Pim en Theo

Toch ben ik alleen.

Alles en iedereen slaapt,

Ik ben gelukkig

Want ik, ben ik.

Maar in het donker,

Zonder tranen

Huilen de wolven,

Oren diep.

Het is donker in de dagkamer van het gesticht
waar gekken mij op hun vingers tellen.
Therapeutisch bezien
stel ik nog steeds niks voor.

Buiten pijpt God grafstenen
maar daarover zwijgt de leiding.

Op de waslijnen voor het raam
naakte witte vogels, een soort telraam.

Een twee drie
hoe kun je het licht tellen
hoe kun je mensen aanknippen.

Het hoofd bladert rustig alle koppen af.
Het hoofd bladert door een hoofd.